وزارت جهاد کشاورزی سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی معاونت ترویج ضد شوری یا ضد سدیم

Transcript

1 وزارت جهاد کشاورزی سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی معاونت ترویج ضد شوری یا ضد سدیم )دستورالعمل محاسبه نیاز آبشویی و نیاز گچی(

2 - یوسف ۱۳۵۵ :هاشمینژاد سرشناسه هاشمینژاد یوسف گچی(/نویسندگان نیاز و آبشویی نیاز محاسبه )دستورالعمل : سدیم ضد یا :ضدشوری پديدآور نام و عنوان شده تهیه خادمی مجتبی ادبی ویراستار باقی پوریا سید سرافرازی علیمراد ترویجی ویراستار بشارت نادیا ترویجی. رسانههای و دانش شبکه شوری-دفتر تحقیقات ملی مرکز در.۱۳۹۶ کشاورزی آموزش نشر ترویج کشاورزی معاونت ترویج و آموزش تحقیقات سازمان :کرج: نشر مشخصات : ۲۴ ص. ظاهری مشخصات : شابک :فیپا نویسی فهرست وضعیت ص. ۲۳. :کتابنامه: یادداشت نمکها -- :خاک موضوع Soils, Salts in: موضوع آبشوئی -- :خاک موضوع Soils -- Leaching: موضوع سدیم -- :خاک موضوع Soils -- Sodium content: موضوع - نادیا ۱۳۶۳ :بشارت افزوده شناسه کشاورزی آموزش نشر ترویج. معاونت کشاورزی. ترویج و آموزش تحقیقات :سازمان افزوده شناسه شوری تحقیقات ملی :مرکز افزوده شناسه ترویجی رسانه و دانش شبکه دفتر کشاورزی. ترویج و آموزش تحقیقات :سازمان افزوده شناسه 2 ه/ S95 ض 4 ۱۳۹۶ : کنگره بندی رده : ۴۱۶/۶۳۱ دیویی بندی رده :۴۷۵۰۵۴۱ ملی کتابشناسی شماره گچی( نیاز و آبشویی نیاز محاسبه )دستورالعمل سدیم ضد یا شوری ضد عنوان: بشارت نادیا نژاد هاشمی یوسف نویسندگان: باقی پوریا سید سرافرازی علیمراد ترویجی: ویراستاران خادمی مجتبی ادبی: ویراستار پارسانیک شیوا داخلی: مدیر ترویجی های رسانه و دانش شبکه دفتر - شوری تحقیقات ملی مرکز در: شده تهیه کشاورزی آموزش نشر ناشر: جلد 1500 شمارگان: اول/ 1396 چاپ: نوبت رایگان قیمت: است. نویسندگان با مطالب صحت مسئولیت شابک: ISBN: است. 1396/04/03 تاریخ به کشاورزی علمی مدارک و اطالعات مرکز در ثبت شماره پ. ص. ترویج معاونت - 2 و 1 پالک یمن- خیابان چمران- شهید بزرگراه تهران- نشانی: تلفکس:

3 مخاطبان: تولیدکنندگان محصوالت زراعی و باغی کارشناسان و مروجان مسئول پهنه اهداف: شما با مطالعه این نشریه با خطرات شوری و سدیمی خاک و همچنین نحوه محاسبه نیاز آبشویی و نیاز گچی برای بهبود وضعیت خاک اطراف ریشه آشنا خواهید شد.

4 فهرست مطالب عنوان شماره صفحه پیشگفتار...5 خطر شوری چیست...6 هدایت الکتریکی )EC(...7 ترکیب یونی...8 چند رابطه مفید...8 اصالح خاکهای شور...9 محاسبه نیاز آبشویی...13 محاسبه آب موردنیاز...14 خطر سدیم چیست...16 محاسبه نیاز گچی...19 نتیجهگیری...21 پاسخ خودآزمون...22 منبع...23

5 پیشگفتار معضل شوری آبوخاک در بخش کشاورزی موجب خسارات فراوانی به تولید محصوالت زراعی و باغی میشود. در بین کاتیونهای غالب یون سدیم رابطه مستقیمی با شوری دارد یعنی با افزایش شوری غلظت یون سدیم نیز افزایش مییابد. براساس نسبت بین یونهاي موجود در خاکهای متأثر از نمک در کشور اين منابع به سه دسته شور شور- سدیمی و سدیمی طبقهبندی میشوند. مشخصه بارز خاکهای شور کاهش رشد و عملکرد گیاهان کاشته شده و مشخصه بارز خاکهای سدیمی کاهش سرعت نفوذ آب در خاک است در حالیکه خاکهای شور- سدیمی به تناسب ترکیبی از این مشکالت را بروز میدهند. روش مدیریت و اصالح هرکدام از این دستهها نیز کامال متفاوت است. برای اصالح شوری شناختهشدهترین روش آبشویی است درحالیکه برای اصالح سدیم از مواد اصالحگر که معروفترین آنها گچ است استفاده میشود. از سویی دیگر محصوالت تجاری متفاوتی با نامهای ضدشوری و یا ضدسدیم در بازار برای اصالح منابع آبوخاک پیشنهاد میشوند. در این بین آگاهی کشاورزان نسبت به نوع مشکلی که با آن روبرو هستند میتواند در انتخاب گزینه مناسب برای رفع مشکل مورد نظر مؤثر واقع شود. این نشریه سعی دارد بهزبان ساده مفاهیم شوری و سدیمی را برای مروجین و کشاورزان پیشرو تشریح کند. در هر بخش به تناسب موضوع مثالی ارائه شده و برای سنجش توانایی خواننده در پاسخ به سواالت مشابه خودآزمونهایی در متن گنجانده شده است. پاسخ خودآزمونها نيز در انتهای نشریه آورده شده است.

6 6 ضد شوری یا ضد سدیم )دستورالعمل محاسبه نیاز آبشویی و نیاز گچی( خطر شوری چیست وجود امالح )شوري( در خاک پتانسیل آب موجود در خاک را کاهش میدهد )منفیتر میکند(. در خاکهایی که امالح )شوری( در آنها کمتر است نسبت به خاکهایی که امالح بیشتری دارند حرکت آب بهسمت ریشه گیاه روی میدهد. بنابراین وجود امالح در خاک از حرکت آب به داخل ریشه گیاه جلوگیری میکند. به این پديده اثر عمومی یا اثر اسمزی شوری گفته میشود. در نتیجه اثر اسمزی رشد و توسعه عمومی گیاه و همچنین عملکرد محصول کاهش مییابد )شکل 1 (. شکل 1- اثر عمومی شوری بر کاهش رشد و عملکرد پسته برخی یونهای موجود در خاک نیز اثرات اختصاصی بر فرایندهای رشد گیاه دارند. به این اثرات سمیت ویژه یونی گفته میشود که عمدتا در محصوالت باغی و گیاهان چندساله حائز اهمیت است. مهمترین یونهایی که سمیت ویژه یونی درمورد آنها اهمیت دارد عبارتند از: بور سدیم کلر و منیزیم. عالیم سمیت یونی در گیاهان مختلف متفاوت بوده ولی شکل 2 بهصورت نمونه عالئم سمیت کلر و سدیم را در برگ پسته که به صورت سوختگی در حاشیه برگ ظاهر شدهاند نشان میدهد. شکل 2- عالئم سمیت ویژه یونی )کلر و سدیم( در برگ پسته

7 7 گچی( نیاز و آبشویی نیاز محاسبه سدیم )دستورالعمل ضد یا شوری ضد )EC( الکتریکی هدایت يك به آنرا ديگر سر و باتري يك منفي و مثبت قطب هاي به را سيم يك سر دو اگر مدار از قسمتي اگر حال ميشود. روشن المپ كه است طبيعي كنيد وصل كوچك المپ المپ کنید مقطر( )آب خالص آب وارد مدار قطع محل از را سيم سر دو و كرده قطع را شد. نخواهد روشن همين در حال است. الكتريسيته جريان نارساناي خالص آب كه است اين علت آب واقع در شد. خواهد روشن المپ كنيم اضافه آب به نمك كمي مقدار اگر وضعيت پس دهد. عبور خود از بخوبي نمك غلظت با متناسب را برق مستقيم جريان میتواند بود. خواهد بيشتر المپ نور شود بيشتر نمك مقدار هرچه است واضح مستقیم رابطه نمك مقدار و الكتريسيته جريان هدايت بين گفت مي توان بنابراين یونهای مقدار با مستقیم نسبت الکتریکی جریان عبور مقدار تر دقيق بهبيان دارد. وجود دارد. محیط در موجود كرد. استفاده )شوري( امالح غلظت تخمين براي الكتريكي هدايت از مي توان لذا سر دو الكتريكي مقاومت اندازه گيري با خاك يا آب نمونه يك الكتريكي هدايت منظور اين براي مي شود. تعيين شده اند برده فرو محلول در كه موازي الكترودهاي )شكل 3 (. است معروف نيز شوريسنج دستگاه به كه شده ساخته نيز وسيلهاي قابلحمل شوریسنج بهوسیله الکتریکی هدایت تعیین 3- شکل

8 8 ضد شوری یا ضد سدیم )دستورالعمل محاسبه نیاز آبشویی و نیاز گچی( ترکیب یونی در اثر حل شدن نمک شوری بهوجود میآید و درنتیجه یونها ایجاد میشوند. یونها یا بار منفی دارند که آنیون نامیده شده و یا بار مثبت دارند که کاتیون نامیده میشوند. مهمترین کاتیونهای موجود در ترکیب آب و محلول خاک عبارتند از: سدیم کلسیم منیزیم و پتاسیم. در بین آنیونها: کلر سولفات کربنات و بیکربنات یونهای غالب هستند. اگر غلظت یونها برحسب میلیاکیواالن بر لیتر بیان شود تعداد اکیواالنهای دارای بار مثبت با تعداد اکیواالنهای دارای بار منفی برابر بوده و درنتیجه محلولهای طبیعی از لحاظ الکتریکی همواره خنثی هستند. برای محاسبه تعداد اکیواالن باید وزن نمک بر وزن اتمی آن تقسیم و در بار یون ضرب شود. مثال 1: میخواهیم محاسبه کنیم که در اثر انحالل 1160 میلیگرم نمک طعام چند میلیاکیواالن سدیم یا کلر آزاد میشود هر مول نمک طعام 58 گرم وزن دارد. در نتیجه 1160 میلیگرم نمک طعام معادل )1160( یا 20 میلیمول است. در اثر انحالل هر مول نمک طعام یک مول سدیم و 58 یک مول کلر ایجاد میشود. در نتیجه 20 میلیمول نمک طعام 20 میلیمول سدیم )کاتیون( و 20 میلیمول کلر )آنیون( ایجاد میکند. از آن جا که هر دو یون تکظرفیتی هستند یعنی 20 میلیاکیواالن سدیم و 20 میلیاکیواالن کلر ایجاد میشود. خودآزمون 1: در اثر حل شدن 2000 میلی گرم نمک سولفات پتاسیم چند میلی اکیواالن سولفات و پتاسیم آزاد میشود چند رابطه مفید جدول 1 چند رابطه مفید را که برای انجام محاسبات و یا مدیریت نتایج آزمایشهای آبوخاک استفاده میشوند نشان میدهد.

9 9 گچی( نیاز و آبشویی نیاز محاسبه سدیم )دستورالعمل ضد یا شوری ضد آبوخاك شوری و محلول یونهای برای مفید رابطه چند 1- جدول پارامتر )SC( کاتیونها مجموع )SA( آنیونها مجموع )EC( الکتریکی هدایت )TDS( محلول جامدات )μ( یونی قدرت واحد meq/l meq/l ds/m mg/l mol/l رابطه SC = SA SC = SA = EC 10 )5 تا EC )برای TDS = EC 640 )10 تا 5 بین EC )برای TDS= EC μ = 1/35 SC + 0/5355 2: مثال است چند کلسیم کلرور لیتر بر میلیاکیواالن 100 محلول یک شوری بر میلیاکیواالن 100 آن غلظت که است کلسیم موجود کاتیون تنها محلول این در بر را آن کافیست شوری آوردن بدست برای دوم رابطه براساس نتیجه در است. لیتر بود. خواهد متر بر دسیزیمنس 10 حدود آن شوری نتیجه در کنیم. تقسیم 10 شور خاکهای اصالح است. آبشویی )سدیمی( نه و شور خاکهای اصالح روش شدهترین شناخته تاکنون محصول تولید برای تحمل قابل میزان به ریشه منطقه خاک شوری کاهش معنی به آبشویی تاریخ احتمالی دادن دست از نیز و آب بیشتر تلفات دلیل به کشت از قبل آبشویی است. رد یا کشت از قبل یا آبشویی منظور بههمین نمیشود. توصیه معموال کاشت مناسب میشود. انجام رشد فصل طول و تبخیر نیاز بر مازاد آب از مقداری مصرف معنی به رشد فصل طول در آبشویی منفي اثرات كاهش و ريشه منطقه خاك در موجود امالح شستشوی منظور به گیاه تعرق همواره مزرعه سطح در آبیاری پایین کارایی بهدلیل البته است. گياه بر آبياري آب شوري میشود. خاك آبشویی صرف عمال و شده خارج ریشه منطقه از مصرفی آب از درصدي مزرعه در مصرفی آب کل به ريشه منطقه خاك شستشوي برای شده اضافه آب نسبت مینامند. آبشویی کسر را

10 10 ضد شوری یا ضد سدیم )دستورالعمل محاسبه نیاز آبشویی و نیاز گچی( مقدار کسر آبشویی در روشهای مختلف آبیاری و مدیریتهای مختلف متفاوت است و ممکن است کمتر بیشتر و یا مساوی با نیاز آبشویی آن مزرعه باشد. نیاز آبشویی در واقع حداقل مقداري ازکسر آبشویی است که بتواند شوری خاک را در حد تحمل محصول حفظ کند. بنابراين در موقع محاسبه نیاز آبشویی هر مزرعه بايد به روش آبياري راندمان و هدررفت احتمالي ناشي از كاركرد سامانه توجه شود و درصورت بيشتر شدن حجم تلفات نسبت به برآوردهاي نياز آبشوئي آن مزرعه از بکارگیری آب مجزا براي آبشوئي امالح خاك پرهيز شود. باتوجهبه اینکه نیاز آبشویی وابسته به تحمل محصول نسبت به شوری است ذکر چند نکته در این خصوص ضروری بهنظر میرسد. نكته اول: هر محصول تا حد معینی از شوری را بدون کاهش عملکرد تحمل میکند. به این مقدار حد آستانه تحمل به شوری گفته میشود. بديهي است کاهش شوری خاک به زیر حد آستانه نقشی در افزایش عملکرد محصول نخواهد داشت. با در نظر گرفتن مفهوم فوق گیاهان به دستههای مختلفی از نظر حد آستانه تحمل به شوري شامل حساس نيمهحساس نيمه متحمل و متحمل به شوري طبقهبندي شدهاند )شکل 4 (. شکل 4- طبقهبندی تحمل نسبی گیاهان در برابر شوری بر حسب آستانه و شیب کاهش عملکرد نسبی

11 ضد شوری یا ضد سدیم )دستورالعمل محاسبه نیاز آبشویی و نیاز گچی( 11 )EC ss در منطقه ریشه واکنش نشان نكته دوم: گیاهان به متوسط شوری محلول خاک ( میدهند. از آنجا که تعیین شوری محلول خاک احتیاج به وسایل خاصی دارد درنتیجه معموال )EC e اندازهگیری میشود. هدایت الکتریکی عصاره با هدایت الکتریکی عصاره اشباع خاک ( )EC w رابطهای EC iw یا اشباع خاک در حالت ماندگار با هدایت الکتریکی آب آبیاری ( مستقیم دارد. این رابطه وابسته به کسر آبشویی است. بدینترتیب که در هر مقدار از کسر آبشویی در حالت ماندگار یک ضریب غلظت )X( تعریف شده است که با ضرب کردن آن در شوری آب آبیاری میتوان متوسط شوری خاک در منطقه ریشه را تخمین زد: EC e (ds/m)=ec iw (ds/m).x در کسر آبشویی حدود 15 تا 20 درصد مقدار ضریب غلظت حدود 1/5 است و در نتیجه معموال عنوان میشود که شوری خاک یک و نیم برابر شوری آب آبیاری است در حالیکه در کسر آبشویی حدود 5 درصد مقدار ضریب غلطت بیش از 3 بوده است و در کسر آبشویی 80 درصد مقدار ضریب غلظت تا حدود 0/6 متغیر است. همچنین در مقادیر کسر آبشویی باالی 40 درصد انتظار میرود ضریب غلظت کمتر از 1 شود. در نتیجه در این مقادیر آبشویی شوری عصاره اشباع خاک حتی کمتر از شوری آب آبیاری خواهد بود. نكته سوم: هر چند از لحاظ نظری میتوان شوری خاک را به کمتر از شوری آب آبیاری نیز کاهش داد ولی اوال این کاهش تا مقدار مشخصی امکانپذیر است و ثانیا اعمال مقادیر کسر آبشویی باال منجر به تلفات آب بسیار زیادی خواهد شد.

12 12 ضد شوری یا ضد سدیم )دستورالعمل محاسبه نیاز آبشویی و نیاز گچی( مثال 3: فرض کنید آب آبیاری با شوری 15 دسیزیمنس بر متر در اختیار دارید. بهمنظور مدیریت شوری خاک در منطقه ریشه برای گیاهان ذرت گندم جو و پسته مقدار کسر آبشویی چقدر باید باشد پاسخ در جدول زیر بهطور خالصه آمده است: محصول ذرت گندم جو پسته حد آستانه 1/7 0/8 0/53 0/4 ضریب غلظت 0/11 %47 %90 کسر آبشویی بیش از %100 بیش از %100 در توضیحات قبل یادآور شدیم که ضریب غلظت زیر 0/6 به معنی بالغ بر 80 درصد آبشویی است که ازلحاظ مصرف آب منطقی نیست. تنها برای پسته ضریب غلظت 0/8 معادل کسر آبشویی حدود 50 درصد است. حتی همین مقدار از آبشویی نیز از لحاظ مصرف آب منطقی نیست. درنتیجه کشاورزان مقداری از کاهش عملکرد را قبول میکنند و با اعمال کسر آبشویی کمتر شوری خاک را در مقادیری باالتر از حد آستانه مدیریت میکنند. با توجه به مثال 3 مشخص شد که آبشویی با هر کیفیتی از آب آبیاری نمیتواند شوری خاک را در هر حدی که مدنظر است کاهش دهد. در بسیاری از موارد میتوان با انتخاب محصوالت سازگار به شوری با مصرف آب کمتر نسبت به محصوالت حساستر عملکرد قابل قبولی را نیز بهدست آورد. همچنین باید توجه داشت که بخشی از نیاز آبشویی نیز از طریق بارندگیهای فصل رشد تأمین میشود. در نتیجه بارندگی در محاسبه نیاز گچی برای اصالح خطر سدیم نقش منفی و در محاسبه نیاز آبشویی نقش مثبت دارد که در هر دو حالت باید در نظر گرفته شود.

13 ضد شوری یا ضد سدیم )دستورالعمل محاسبه نیاز آبشویی و نیاز گچی( 13 محاسبه نیاز آبشویی برای محاسبه نیاز آبشویی روشهای مختلفی وجود دارد. یکی از متداولترین این روشها ازطریق رابطه زیر است: EC iw LR= 5EC t -EC iw EC t حد آستانه تحمل به شوری محصول است. براساس این رابطه در رابطه فوق و براساس جداول تحمل نسبی گیاهان به شوری محاسبه نیاز آبشویی برای چند محصول کمتر سازگار نسبت به محصوالت سازگار به شوری در شکل 5 آورده شده است. برای استفاده از این نمودار شوری آب آبیاری را از محور افقی پیدا کرده آن را به منحنی مربوط به محصول موردنظر وصل کرده و از محل تقاطع با محور عمودی نیاز آبشویی بدست میآید. برای تبدیل آن برحسب درصد مقدار حاصله باید در عدد 100 ضرب شود. شکل 5- محاسبه نیاز آبشویی برای برخی محصوالت زراعی و باغی

14 گچی( نیاز و آبشویی نیاز محاسبه سدیم )دستورالعمل ضد یا شوری ضد 14 4: مثال پسته برای آبشویی نیاز میزان باشد متر بر دسیزیمنس آبیاری 10 آب شوری اگر کنید. محاسبه را است. درصد 20 مقدار این 5 شکل براساس 2: خودآزمون محصوالت سایر برای را آبشویی نیاز آبیاری آب شوری مقدار همین در کنید. محاسبه کسر مساوی یا و بیشتر کمتر است ممکن آبشویی نیاز مقدار که داشت توجه باید هب شده اعمال آبشویی کسر اگر مثال بهطور باشد. میکند اعمال کشاورز که آبشویی 10 است الزم فقط باشد شده محاسبه درصد 20 آبشویی نیاز و درصد 10 کشاورز وسیله شود. اعمال بیشتر آبشویی درصد موردنیاز آب محاسبه محصول موردنیاز آب میزان گیاه تعرق و تبخیر توجهبه با آبشویی نیاز محاسبه از پس میشود: تعیین زیر رابطه از استفاده با آبیاری یک در AW= ET 1-LR است. موردنظر گیاه تعرق و تبخیر ET رابطه این در که کسر مختلف مقادیر در موردنیاز آب میزان محاسبات کردن ساده برای و برهمینمبنا است. شده محاسبه 6 شکل در آبشویی

15 15 گچی( نیاز و آبشویی نیاز محاسبه سدیم )دستورالعمل ضد یا شوری ضد آبشویی نیاز و تعرق و تبخیر به توجه با موردنیاز آب محاسبه 6- شکل 5: مثال میشود. برآورد متر میلی 150 آبیاری دوره یک در اردکان در پسته تعرق و تبخیر است چقدر آبیاری برای موردنیاز آب کل باشد درصد آبشویی 40 نیاز چنانچه میشود. برآورد میلیمتر 250 حدود مقدار این 6 شکل براساس افزایش شدت به نیز ساالنه موردنیاز آب میزان آبشویی نیاز افزایش با چهارم: نكته يوگلا تغيير شرایط این در شد. خواهد زياد بهشدت آببها و پمپاژ هزینه بهطوریکه مییابد به مقاوم و آبشویی( نیاز کاهش منظور )به شوری به مقاوم گیاهان از استفاده و كشت باشد. راهگشا میتواند مصرفي( آب کاهش منظور )به خشکی 3: خودآزمون هر در موردنیاز آب میزان باشد درصد 50 و آبشویی نیاز اگر همینحالت در است چقدر آبياري نوبت

16 گچی( نیاز و آبشویی نیاز محاسبه سدیم )دستورالعمل ضد یا شوری ضد 16 چیست سدیم خطر اختصاص خود به را سهم بیشترین کلر آنیونها بین در و سدیم کاتیونها بین در معموال سدیم خطر تعیین برای نمیشود. اطالق سدیمی آبی یا و خاک هر به درعینحال میدهند. میشود. استفاده )SAR( سدیم جذب نسبت معیار از آب در SAR= [N a+ ] [Ca 2+ ] +[ Mg 2+ ] 2 )Ca +2 ( کلسیم )Na + ( سدیم یونهای غلظت کروشه داخل مقادیر فوق رابطه در SAR مقادیر هرچند میدهند. نشان را لیتر بر میلیاکیواالن برحسب )Mg +2 ( منیزیم و برای میکند کفایت سدیمی دسته در آبياري آب یا و خاک قرارگيري برای 15 باالی اگرچه شود. استفاده همزمان بطور SAR و EC مقادیر از بايد اضافی سدیم خطر تشخیص تحت خاکهای در سدیم خطر ارزیابی برای ولی میشود مشکلساز خاک در اضافی سدیم شود. ارزیابی آبیاری آب در خطر این باید آبیاری سدیمی خاکهای در میشود. خاک در آب نفوذ سرعت کاهش به منجر اضافی سدیم منجر و کرده مسدود را خاک منافذ فضای ریزدانه ذرات و شده تخریب خاک ساختمان آب یون زیاد قطر بهدلیل عمدتا موضوع این میشود. خاک در آب نفوذ سرعت کاهش به را ذرات خاک رسهای سطوح روی بر گرفتن قرار موقع در که میافتد اتفاق سدیم پوشیده 7(. )شکل میدهد روی )دیسپرژن( انتشار پدیده و میکند دور هم از رس ذرات هماوری بر پوشیده آب یون قطر و ظرفیت اثر 7- شکل

17 ضد شوری یا ضد سدیم )دستورالعمل محاسبه نیاز آبشویی و نیاز گچی( 17 توجه داشته باشید که یونها در خاک و آب به وسیله ک رهای از آب پوشیده میشوند و همراه با این ک رهی پوشیده از آب در واکنشها شرکت میکنند. خاکهای سدیمی بکر در کشور ما بسیار گستردهاند ولی آبهایی که همزمان هم سدیم باال و هم شوری پایین دارند بسیار کم هستند. غالبا عکس پدیده انتشار نزدیک شدن و یا چسبیدن ذرات به یکدیگر )هماوری یا فلوکولیشن( است که در نتیجه آن ذرات رس به یکدیگر نزدیک میشوند. افزایش شوری و نیز غلظت یونهای دوظرفیتی بهخصوص کلسیم موجب افزایش پديده هماوری در خاك میشود )شکل 7(. آبهای سدیمی شوری باالیی دارند. در نتیجه خاکهای تحت آبیاری با این منابع آب بهدلیل اثر مثبت شوری بر هماوری ذرات خاک مشکل کاهش سرعت نفوذ آب در خاک را بروز نمیدهند. در عینحال وقوع بارندگیهای سنگین بهخصوص در فصل بهار میتواند شوری محلول خاک الیه سطحی را کاهش دهد در حالی که سدیم همچنان در مکانهای تبادلی ذرات رس قرار دارد. ادامه این وضعیت سبب میشود خاکهایی که بدون کاهش سرعت نفوذپذیری طبقهبندی میشدند در گروه کاهش شدید سرعت نفوذپذیری قرار گیرند. بهاین ترتیب استفاده از مواد اصالحکننده مانند گچ برای اصالح این خاکها ضرورت مییابد. شکل 8 برای تشخیص خطر کاهش سرعت نفوذ آب در خاک بهعلت وجود سدیم اضافی مورداستفاده قرار میگیرد. برایناساس در مقادیر SAR حدود 15 شوری آب آبیاری باید زیر 2 دسیزیمنس بر متر باشد تا کاهش سرعت نفوذ آب در خاک اتفاق بیفتد. در واقع شوریهاي آب آبياري باالتر از این حد اثر اصالحکننده بر سدیم اضافی خاك دارند. وقوع بارندگیهای بهاره و درپی آن تخریب ساختمان خاک در الیه سطحی باعث میشود آب باران با شوری بسیار کم تا مدتها پای طوقه گیاه باقی بماند. این موضوع باعث شیوع بیماریهای قارچی پوسیدگی طوقه در محصوالتی که نسبت به آن حساس هستند میشود.

18 18 ضد شوری یا ضد سدیم )دستورالعمل محاسبه نیاز آبشویی و نیاز گچی( شکل 8- تعیین خطر کاهش سرعت نفوذ آب در خاک با توجه به شوری و نسبت جذب سدیم آب آبیاری شکل 9 شیوع بیماری پوسیدگی طوقه پسته در یک خاک شور سدیمی را پس از وقوع يك بارندگی بهاره در استان خراسان رضوی نشان میدهد. شکل 9- شیوع بیماری پوسیدگی طوقه پسته در یک خاک شور سدیمی پس از وقوع بارندگی بهاره )استان خراسان رضوی(

19 19 گچی( نیاز و آبشویی نیاز محاسبه سدیم )دستورالعمل ضد یا شوری ضد گچی نیاز محاسبه شوند. گرفته نظر در باید مختلفی عوامل خاک اصالح برای گچی نیاز محاسبه بهمنظور با آبیاری تحت خاکهای در که است اصالحکننده مواد به نیاز عدم یا نیاز تشخیص ابتدا بافت سنگین خاکهای در بهخصوص بارندگی نقش گرفتن نظر در با و 8 شکل به توجه تجزیه با باید خاک تبادلی سدیم درصد گچ به نیاز تشخیص از پس شود. تفسیر باید ظرفیت از درصد چند که است آن نشاندهنده تبادلی سدیم درصد شود. تعیین آزمایشگاهی است. شده اشغال )Na ex ( تبادل قابل سدیم بهوسیله خاک )CEC( کاتیونی تبادل ESP= Na ex *100 CEC بر سانتیمول برحسب دو هر CEC و Na ex و درصد برحسب ESP فوق رابطه در هستند. کیلوگرم در است دشوار آزمایشگاه در تبادل قابل سدیم و کاتیونی تبادل ظرفیت تعیین ازآنجاکه توجه با سطحی خاک الیه در ESP مقدار گاپون ضریب تجربی روابط از استفاده با نتیجه میشود. زده تخمین آبیاری آب SAR به ESP= 100*(-0/ /01475*SAR) 1+(-0/ /01475*SAR) ظاهری مخصوص وزن مانند خصوصیاتی به توجه با تبادلی سدیم درصد تخمین از پس زده تخمین موردنیاز گچ میزان گچ خلوص درصد نیز و اصالح برای موردنظر عمق خاک خاک باالیی متر سانتی 30 برای را گچی نیاز تعیین برای الزم محاسبات 10 شکل میشود. است. داده انجام مکعب سانتیمتر بر گرم 1/5 ظاهری مخصوص وزن فرض با

20 20 ضد شوری یا ضد سدیم )دستورالعمل محاسبه نیاز آبشویی و نیاز گچی( شکل 10- محاسبه نیاز گچی برای اصالح 30 سانتیمتر باالیی خاک )وزن مخصوص ظاهری خاک 1/5 گرم بر سانتیمتر مکعب( مثال 6: اگر نسبت جذب سدیم آب آبیاری 25 و درصد خلوص گچ 95 درصد باشد میزان گچ موردنیاز برای اصالح 30 سانتیمتر باالیی خاک را حساب کنید براساس )شکل 10 ( این مقدار 40 تن در هکتار است. خودآزمون 4 میزان نیاز گچی برای آب دارای نسبت جذب سدیم 20 و درصد خلوص 80 درصد را محاسبه کنید.

21 21 گچی( نیاز و آبشویی نیاز محاسبه سدیم )دستورالعمل ضد یا شوری ضد گیری نتیجه حاوی ترکیبات این همه که میدهد نشان بازار در موجود شوری ضد ترکیبات به نگاهی )شکل 11 (. هستند کلسیم بازار. در موجود شوری ضد به موسوم ترکیبات برخی 11- شکل آب نفوذ سرعت افزایش به منجر تبادلی مکانهای در سدیم جای به کلسیم جایگزینی کی جایگزینی میشود. انجام تر راحت امالح آبشویی عمل درنتیجه و میشود خاک در شوری کاهش برای نتیجه در و نمیشود خاک شوری کاهش موجب دیگر یون جای به یون است. الزم مجدد آبشویی میشوند استفاده کشاورزی در که معدنی و آلی اسیدهای اسیدزا کودهای همچنین کلسیم بهاینترتیب میشوند. کربناتها در موجود کلسیم انحالل افزایش مثبت تأثیر موجب شود. سدیم جایگزین خاک تبادلی جایگاههای در میتواند شده آزاد غالب یون محلول کاتیونهای بین در سدیم یون چند هر نهایی جمعبندی عنوان به کلسیم حاوی ترکیبات نیست. اضافی سدیم خطر با همراه شوری خطر همواره ولی است روش تنها شوری اثر کاهش برای ولی کنند برطرف را اضافی سدیم خطر میتوانند است. آبشویی تاکنون مؤثر

22 22 ضد شوری یا ضد سدیم )دستورالعمل محاسبه نیاز آبشویی و نیاز گچی( پاسخ خود آزمون K 2 معادل 11/5 میلی اکیواالن SO 4 خود آزمون اول میلی گرم در لیتر در لیتر یون پتاسیم و یون سولفات. خود آزمون دوم- 35 درصد برای جو و پنبه 40 درصد برای چغندرقند 50 درصد برای گندم انار و زیتون و بیش از 80 درصد برای خرما. خود آزمون سوم- 165 میلی متر برای 10 درصد 190 میلیمتر برای 20 درصد و 300 میلیمتر برای 50 درصد. خود آزمون چهارم- حدود 31 تن در هکتار.

23 ضد شوری یا ضد سدیم )دستورالعمل محاسبه نیاز آبشویی و نیاز گچی( 23 منبع حاج رسولیها شاپور )مترجم( کیفیت آب برای کشاورزی. مرکز نشر دانشگاهی.

24 24 ضد شوری یا ضد سدیم )دستورالعمل محاسبه نیاز آبشویی و نیاز گچی( یادداشت......